Οι καύσωνες έχουν εξελιχθεί σε μία από τις πλέον φονικές φυσικές απειλές στην Ευρώπη. Ιδιαίτερα μετά το καλοκαίρι του 2003, όπου καταγράφηκαν πάνω από 70.000 θάνατοι στην ήπειρο, αναδείχθηκε η ανάγκη για ένα θεσμικό, συντονισμένο και υποχρεωτικό σύστημα πρόληψης και αντίδρασης. Ωστόσο, ενώ οι πλημμύρες και οι πυρκαγιές έχουν ενταχθεί σαφώς στη νομοθεσία των κρατών ως «φυσικές καταστροφές» με μηχανισμούς πολιτικής προστασίας, οι καύσωνες παραμένουν σε πολλές χώρες νομικά “αόρατοι”.
Στην 17η Παγκόσμια Μετεωρολογική Συνδιάσκεψη (World Meteorological Congress) που πραγματοποιήθηκε στη Γενεύη το 2015 μετείχα ως Υποδιοικητής της ΕΜΥ , όταν τότε ο Διεθνής Μετεωρολογικός Οργανισμός (WMO) αναγνώρισε επισήμως τον καύσωνα ως επικίνδυνο καιρικό φαινόμενο, ισάξιο σε σημασία με τις πλημμύρες, τους τυφώνες και τις καταιγίδες. Η απόφαση συνοδεύτηκε από την έκκληση προς τα κράτη-μέλη να ενσωματώσουν τους καύσωνες στα εθνικά τους σχέδια διαχείρισης κινδύνων και στις νομοθεσίες πολιτικής προστασίας. Ωστόσο, η εφαρμογή αυτής της απόφασης παρουσιάζει σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, με ορισμένα κράτη να υιοθετούν την προσέγγιση του WMO, ενώ άλλα παραμένουν πίσω τόσο σε νομικό όσο και σε επιχειρησιακό επίπεδο.
ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΠΛΗΡΗ Η ΠΡΟΧΩΡΗΜΕΝΗ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗ
Η Γαλλία έχει αναδειχθεί σε πρότυπο θεσμικής θωράκισης μετά την τραγωδία του 2003, όταν 40.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους. Από το 2004 ισχύει το “Plan Canicule”, το οποίο προβλέπει 4 επίπεδα συναγερμού, ανάλογα με την ένταση και τη διάρκεια του καύσωνα, αυτόματη κινητοποίηση του κράτους σε επίπεδο νοσοκομείων, δήμων και κρατικών υπηρεσιών, καταγραφή και επικοινωνία με ευπαθή άτομα (π.χ. καταλόγους ηλικιωμένων από δήμους). Υπάρχουν επίσης υποχρεωτικά “κέντρα δροσιάς” σε αστικά κέντρα και εκδίδονται περιορισμοί εργασίας και υποχρεώσεις εργοδοτών (βάσει ιατρικών και υγειονομικών οδηγιών). Το σχέδιο είναι νομικά δεσμευτικό και ενταγμένο στο δίκτυο πολιτικής προστασίας. Η Γαλλία ήδη από το 2004, μετά το σοκ του καύσωνα του 2003, ενσωμάτωσε τους καύσωνες στο εθνικό σχέδιο πολιτικής προστασίας και το σχέδιο έχει νομικά δεσμευτικό χαρακτήρα, προβλέπει στάδια συναγερμού, μέτρα σε δήμους, ιδρύματα και επιχειρήσεις, και βρίσκεται πλήρως ευθυγραμμισμένο με τις συστάσεις του WMO.
Η Ιταλία εφαρμόζει σύστημα πρόγνωσης θερμικού κινδύνου (Heat Health Warning System) σε συνεργασία με το Υπουργείο Υγείας. Υπάρχει σαφής αντιστοίχιση θερμοκρασιών με επίπεδα συναγερμού, ενημέρωση του πληθυσμού, και οδηγίες για εργασία και κοινωνική πρόνοια.
Η Ισπανία έχει βιώσει ακραίους καύσωνες τα τελευταία χρόνια, με 4.600 υπερβάλλοντες θανάτους μόνο το καλοκαίρι του 2022. Από το 2023 εφαρμόζεται υποχρεωτικό σύστημα προστασίας εργαζομένων με απαγόρευση εξωτερικών εργασιών όταν ο δείκτης WBGT υπερβαίνει όρια ασφαλείας. Προβλέπεται επίσης υποχρεωτική παροχή νερού, σκιάς και διαλειμμάτων, ενώ υπάρχει εθνική πολιτική για δροσερούς χώρους, αλλά δεν είναι πλήρως συντονισμένη σε επίπεδο δήμων. Η μετεωρολογική υπηρεσία AEMET εκδίδει καθημερινά θερμικούς δείκτες κινδύνου, συνδεδεμένους με μέτρα. Η Ισπανία έχει προχωρήσει σε δεσμευτικά μέτρα για την εργασία, αλλά υπολείπεται στον ευρύτερο αστικό σχεδιασμό παρότι έχει ενσωματώσει νομικά τον θερμικό κίνδυνο στην υγειονομική πολιτική και στην εργατική νομοθεσία (απαγόρευση εξωτερικής εργασίας όταν ξεπερνιούνται κρίσιμα όρια WBGT). Αν και το γενικότερο σχέδιο πολιτικής προστασίας δεν είναι πλήρως ενοποιημένο, η προσέγγιση είναι συμβατή με τον WMO.
ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΜΕΡΙΚΗ ΥΙΟΘΕΤΗΣΗ
Στη Γερμανία παρά τη δημιουργία του Εθνικού Σχεδίου Προστασίας από Καύσωνα (Hitzeschutzplan) το 2023, η εφαρμογή του δεν είναι υποχρεωτική, ενώ δεν έχει ενσωματωθεί στον βασικό νόμο περί πολιτικής προστασίας. Ουσιαστικά, ο καύσωνας δεν αντιμετωπίζεται ακόμη θεσμικά ως “καταστροφή”, παρά την επιστημονική αναγνώρισή του. Παρά το γεγονός ότι η Γερμανία διαθέτει εξαιρετική επιστημονική βάση (RKI, DWD), η αντιμετώπιση των καυσώνων δεν είναι υποχρεωτικά ενταγμένη στο νομικό οπλοστάσιο της πολιτικής προστασίας. Το Ομοσπονδιακό Σχέδιο Προσαρμογής στον Καύσωνα (Hitzeschutzplan) παρουσιάστηκε μόλις το 2023 και δεν είναι νομικά δεσμευτικό. Στοχεύει σε γενικές γραμμές όπως στον συντονισμό μεταξύ δήμων και υγειονομικών αρχών στις προτάσεις για λειτουργία “δροσερών καταφυγίων” σε δημόσιους χώρους και δίνει κατευθυντήριες οδηγίες για ευάλωτες ομάδες . Δεν υπάρχει υποχρέωση για διακοπή εξωτερικής εργασίας άνω συγκεκριμένων θερμοκρασιών, ούτε για εκκένωση ιδρυμάτων ή περιορισμό δραστηριοτήτων. Με άλλα λόγια η αντιμετώπιση των καυσώνων επαφίεται στην «καλή θέληση» τοπικών αρχών, χωρίς νομοθετικό πλαίσιο.
Η Ελλάδα έχει αναπτύξει επιχειρησιακό σχέδιο της Πολιτικής Προστασίας, αλλά δεν διαθέτει πλήρη νομική θεμελίωση ούτε υποχρεωτικό χαρακτήρα. Το Σχέδιο της Πολιτικής Προστασίας αναφέρεται σε προληπτικά μέτρα για ευάλωτες ομάδες , σύσταση για δροσερούς χώρους στους δήμους και ενημέρωση του κοινού , αλλά δεν έχει δεσμευτικό χαρακτήρα, ούτε περιλαμβάνει υποχρεωτικά μέτρα για εργοδότες ή υπηρεσίες.Αυτά κρίνονται κατά περίσταση . Η ΕΜΥ εκδίδει θερμικές προειδοποιήσεις, αλλά δεν συνδέονται με αυτόματη ενεργοποίηση μηχανισμών προστασίας. Παρότι υπάρχουν σχετικές εγκύκλιοι με το Υπουργείο Εργασίας , αλλά και το Υπουργείο Υγείας δεν υπάρχει πλήρες θεσμοθετημένο καθεστώς συναγερμού με νομικές συνέπειες, ενώ τα μέτρα που λαμβάνονται εξαρτώνται από την εκάστοτε κυβέρνηση ή τοπική αρχή.
Στις περισσότερες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (π.χ. Βουλγαρία, Ρουμανία, Σερβία), οι καύσωνες δεν αντιμετωπίζονται ακόμη ως επικίνδυνο φαινόμενο στο νομικό πλαίσιο. Οι προειδοποιήσεις παραμένουν κυρίως μετεωρολογικές, χωρίς αντίστοιχα υποχρεωτικά μέτρα προστασίας του πληθυσμού.
ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΘΕΣΜΙΚΟΥ ΚΕΝΟΥ
Η αντιμετώπιση των καυσώνων στην Ευρώπη εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από ασυμμετρία μεταξύ επιστημονικής γνώσης και θεσμικής θωράκισης. Η Γαλλία και σε μικρότερο βαθμό η Ισπανία έχουν κάνει βήματα προς τη θεσμική προστασία του πληθυσμού, ενώ η Γερμανία και η Ελλάδα υστερούν κυρίως ως προς τη δεσμευτικότητα και το συντονισμό. Η επόμενη δεκαετία, με τις προβλεπόμενες αυξήσεις στη συχνότητα και την ένταση των καυσώνων, επιβάλλει την επανεξέταση των εθνικών πλαισίων πολιτικής προστασίας, με ενσωμάτωση του θερμικού κινδύνου όχι ως εξαιρετικού γεγονότος, αλλά ως διαρκούς απειλής δημόσιας υγείας.
Επιγραμματικά προτείνεται :
1. Νομική αναγνώριση των καυσώνων ως φυσική καταστροφή , ενώ παράλληλα είναι απαραίτητη η τροποποίηση της νομοθεσίας πολιτικής προστασίας ώστε να συμπεριλαμβάνει θερμικά κύματα με σαφή κριτήρια ενεργοποίησης.
Σημειώνουμε ότι στην Ελλάδα ο ορισμός των φυσικών καταστροφών και των σχετικών επιπτώσεων στην αγροτική παραγωγή — όπως ανεμοθύελλες, πλημμύρες, παγετοί, χαλαζοπτώσεις, καύσωνες — δεν ορίζεται από την ΕΜΥ (που παρέχει την επιστημονική τεκμηρίωση), αλλά από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίμων, κυρίως μέσω των διαδικασιών του ΕΛΓΑ (Ελληνικός Οργανισμός Γεωργικών Ασφαλίσεων). Αυτό δημιουργεί ένα θεσμικό “σχίσμα” μεταξύ επιστημονικών ορισμών, όπως προτείνονται από τον WMO, και διοικητικών/ασφαλιστικών ορισμών, όπως ορίζονται από το εθνικό νομικό πλαίσιο για αποζημιώσεις και κρατικές ενισχύσεις. Ο βασικός νόμος που ρυθμίζει το πλαίσιο για τις φυσικές καταστροφές στον αγροτικό τομέα είναι ο Νόμος 3877/2010
2. Υποχρεωτικά σχέδια αντίδρασης ανά κατηγορία θερμικής έντασης όπως στη Γαλλία, με εφαρμογή πολυεπίπεδου συναγερμού (π.χ. 1-4) με σαφή ενεργοποίηση αρμοδιοτήτων ανά επίπεδο (υγεία, εργασία, δήμοι).
3. Προστασία εργαζομένων με Υιοθέτηση νομικά δεσμευτικού πλαισίου με όριο WBGT ανάλογα με τη φύση της εργασίας και δοικητικές ποινές για εργοδότες που δεν συμμορφώνονται. Οι υπάρχουσες εγκύκλιοι αν και είναι πολύ χρηστικές , θα πρέπει να αναβαθμιστούν για να καλύψουν όλες τις περιπτώσεις .
4. Τοπικά σχέδια “δροσερών ζωνών” : Θεσμοθέτηση υποχρεωτικής δημιουργίας χώρων καταφυγής (cooling centers) στους δήμους. και σύνδεση της χρηματοδότησης των δήμων με την υλοποίηση αυτών των χώρων.
5. Προκαταγραφή ευάλωτων ομάδων με υποχρεωτικά προγράμματα καταγραφής από δημοτικές αρχές, νοσοκομεία και ΜΚΟ, με ειδική πρόνοια για ηλικιωμένους, αστέγους, ΑμεΑ.
6. Ενίσχυση του συστήματος προειδοποίησης με ενοποίηση μετεωρολογικών και υγειονομικών υπηρεσιών σε ενιαίο σύστημα προειδοποίησης καύσωνα (με χρήση SMS, social media, καμπάνιες).
7. Εκπαίδευση και ενημέρωση με συστηματική εκπαίδευση δημοσίων υπαλλήλων, επαγγελματιών Υγείας και εκπαιδευτικών σχετικά με την αναγνώριση και αντιμετώπιση της θερμικής καταπόνησης.
Μετά τις παραπάνω προτάσεις, κλείνουμε με την επισήμανση , ότι η μη θεσμική διασύνδεση με την ΕΜΥ σημαίνει ότι ακόμα και αν η ΕΜΥ καταγράψει ανεμοστρόβιλο ή καύσωνα, αυτό δεν συνεπάγεται αυτομάτως αποζημιώσεις ή αναγνώριση φυσικής καταστροφής.
Ο WMO προτείνει ενιαίους μετεωρολογικούς ορισμούς φαινομένων και κατωφλίων (thresholds), αλλά στην Ελλάδα, η κάθε υπηρεσία (ΕΛΓΑ, ΓΓΠΠ ) χρησιμοποιεί διαφορετικά κριτήρια. Η ανάγκη να “αναγνωριστεί” διοικητικά μια καταστροφή ειδικά στις περιπτώσεις καύσωνα καθυστερεί τις αποζημιώσεις, αυξάνει τη γραφειοκρατία και δημιουργεί αβεβαιότητα, ιδιαίτερα σε περιοχές που πλήττονται συχνά από νέα φαινόμενα (π.χ. άλλοι ακραίοι καύσωνες, ανεμοστρόβιλοι, dust storms). Οι τελικές προτάσεις επικεντρώνονται αρχικά στην αναθεώρηση του Ν. 3877/2010 ώστε οι ορισμοί των φυσικών καταστροφών να βασίζονται σε τεκμηρίωση από την ΕΜΥ και να είναι συμβατοί με το σύστημα κατηγοριοποίησης του WMO. Ακολούθως να γίνει θεσμοθέτηση “επιστημονικής επιτροπής αναγνώρισης φαινομένων”, με τη συμμετοχή ΕΜΥ, Αστεροσκοπείου, και άλλων φορέων για την τεκμηρίωση κάθε καταστροφής και τέλος την σύνδεση των προειδοποιήσεων της ΕΜΥ (π.χ. κόκκινος συναγερμός καύσωνα) με αυτόματη ενεργοποίηση μηχανισμών αποζημίωσης ή προστασίας.
Θεόδωρος Ν. Κολυδάς
Διευθυντής Τομέα Υδρομετεωρολογίας και Φυσικών Καταστροφών εργαστηρίου Assist Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης – Mετεωρολόγος Star Channel – Πρώην Διευθυντής Εθνικού Μετεωρολογικού Κέντρου ΕΜΥ – Μέλος της Επιστημονικής Επιτροπής της Έδρας UNESCO Con-E-Ect
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
📌 Κύριες Εγκύκλιοι
Φόρτος Εργασίας & Δημόσιοι Υπάλληλοι
-
Εγκ. ΔΙΔΑΔ/Φ.69/257/οικ.13090/2024 (ΦΕΚ – 15.07.2024)
Μέτρα προστασίας δημόσιων υπαλλήλων ενόψει επικείμενου καύσωνα ypergasias.gov.gr+2elinyae.gr+2elinyae.gr+2 -
Εγκ. ΔΙΔΑΔ/Φ.69/256/οικ.11058/2024 (ΦΕΚ – 10.06.2024)
Οδηγίες για υγεία και λειτουργία υπηρεσιών κατά τη διάρκεια αυξημένων θερμοκρασιών elinyae.gr+1sindetiras.gr+1 -
Εγκ. Δ1β/Γ.Π. οικ.31291/2024 (ΦΕΚ – 07.06.2024)
Πρόληψη επιπτώσεων από υψηλές θερμοκρασίες και καύσωνα elinyae.gr+2elinyae.gr+2sindetiras.gr+2
💼 Ιδιωτικός Τομέας: Καύσωνας & Εργασία
-
Υπουργ. Απόφαση 65581/2023 (ΦΕΚ Β’ 4491/12.07.2023)
Έκτακτα μέτρα προστασίας εργαζομένων λόγω καύσωνα τύπου “ΚΛΕΩΝ” – περιλαμβάνει υποχρεωτική αναστολή εξωτερικών εργασιών και κυρώσεις sindetiras.gr+10elinyae.gr+10esd.gr+10
🩺 Διοικητικές Εγκύκλιοι Υγείας
-
Εγκ. Δ1(δ)/ΓΠ οικ.27113/2025 (ΦΕΚ – 18.06.2025)
Μέτρα για πρόληψη επιπτώσεων από καύσωνα – περιλαμβάνει κατευθύνσεις προς φορείς υγείας elinyae.gr+1elinyae.gr+1sindetiras.grwmo_1142_en
